Βιβλία ἐκκλησιαστικὰ περιέχον βίους ἁγίων. Ἐπειδὴ κατὰ τὰς καλουμένας συνάξεις, ἤτοι συναθροίσεις, τῶν Χριστιανῶν στοὺς ναοὺς πρὸς ἑορτασμὸ τῆς μνήμης ἁγίου τινος ἀναγιγνώσκεται καὶ ὁ βίος τοῦ ἁγίου, ὀνομάσθηκε συναξάρι αὐτὸ τοῦτο τὸ ἀνάγνωσμα, ὡς λ.χ. συναξάρι τοῦ ἁγίου Ἀντωνίου, ἔπειτα δὲ καὶ τὸ βιβλίον τὸ περιέχον τοιαῦτα ἀναγνώσματα. Καὶ κατ᾿ ἀρχὰς μὲν τὰ συναξάρια περιέχον βίους μαρτύρων τῆς πίστεως, ἔπειτα δὲ περιελήφθησαν ἐν αὐτὰ καὶ οἱ ἑορτὲς τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Θεοτόκου, μνῆμες ἀγγέλων καὶ ἱερῶν προσώπων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἀποστόλων, ὁσίων ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, κτητόρων ἢ ἀνακαινιστῶν ναῶν, βασιλέων καὶ ἀρχιερέων διαπρεψάντων ἐν πίστει καὶ ἀγαθοεργίᾳ, συνόδων, ἀνακομιδῆς ἢ εὑρέσεως Ἱερῶν λειψάνων, εἰκόνων κ.τ.τ., μνῆμες διαφόρων ἐκκλησιαστικῶν γεγονότων (ἐγκαινίων ναῶν ἢ θυρανοιξίων, φωτοδρομίων κ.τ.τ.), λυπηρῶν συμβάντων (σεισμών, λοιμῶν, ἐμπρησμὼν κ.τ.τ.) καὶ τέλος ψυχωφελεῖς διηγήσεις. Λογοτεχνικῶς δ᾿ ἐξεταζόμενα τὰ συναξάρια εἶναι ἐγκώμια (λόγοι, ὁμιλίες), στὶς ὁποῖες ἐπὶ τὸ ῥητορικώτερον γίνεται ἡ ἀφήγησις τῶν κατὰ τοὺς ἁγίους καὶ καθόλου τῶν ἑορτῶν, καὶ βίοι, στους ὁποίους ἐκτίθενται σὲ καθαρὰν διηγηματικὴν μορφὴν ἡ Ἱστορία τοῦ ἁγίου καὶ καθόλου τῆς ἑορτῆς. Ἐκ τῶν βίων δὲ πάλιν ἄλλοι μὲν εἶναι ἱστορικώτεροι, ἄλλοι δὲ δημωδέστεροι, περὶ τὰ θαύματα ἰδίᾳ διατρίβοντες, καὶ ἄλλοι συνοπτικώτεροι πρὸς λειτουργικὴν χρῆσιν. Καὶ ἔχουν μὲν κύριο σκοπὸν τὰ συναξάρια τὸν ἐποικοδομητικόν, γραφέντα πρὸς ἐξύμνησιν τῶν ἡρῴων τῆς πίστεως καὶ τῶν ἄλλων ἑορτῶν, ἐπειδὴ δὲ περιέχουν ποικίλες θεολογικές, ἱστορικές, γεωγραφικές, γλωσσικές, λαογραφικὲς καὶ κοινωνιολογικὲς γνώσεις καὶ πολλαχῶς διαφωτίζουν τὸν βυζαντινὸν πολιτισμόν, εἵλκυσαν κατὰ τοὺς τελευταίους ἰδίᾳ χρόνους σύντονο τὴν προσοχὴ διαπρεπῶν θεολόγων, φιλολόγων καὶ ἱστορικῶν, πλεῖστα δὲ σπουδαῖα συγγράμματα συνεγράφησαν καὶ εἰδικὰ περιοδικὰ ἐκδίδονται, ἀναφερόμενα εἰς τὰ συναξάρια, ὧν βρίθουν οἱ βιβλιοθῆκες τῆς Ἀνατολῆς καὶ τῆς Δύσεως. Τὸ ἀρχαιοτερο δὲ τῶν συναξαριὼν φαίνεται ὅτι εἶναι τὸ τοῦ Συμεὼν τοῦ Μεταφραστοῦ, ἔπειτα τὸ «Βασιλειανόν», ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦ αὐτοκράτορος Βασιλείου τοῦ Β´, ὅστις, κατά τινα παράδοσιν, διέταξε τὴν συγγραφὴν αὐτοῦ, καὶ τρίτον τὸ καλούμενο Σιρμονδιανόν, ἐκ τοῦ ἀνακαλύψαντος αὐτὸ Γάλλου Ἰησουΐτου Σιρμόνδη (1559-1651). Τὸ Βασιλειανὸν διεσκεύασε ὁ διάκονος Μαυρίκιος ἴσως κατὰ τὸν ΙΒ´ αἰῶνα, τὴν διασκευὴν δὲ ταύτην συμπληρώσας καὶ στὴν νέαν ἑλληνικήν, μεταφράσας ἐξέδωκε στην Βενετία τὸ 1607 ὁ Μάξιμος Μαργούνιος, ἐπιγράψας «Συναξάρια». Δευτέρα δὲ μετάφρασι τοῦ Μαυρικίου μετὰ προσθηκῶν καὶ βελτιώσεων συνέγραψε Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἐπιγράψας «Συναξαριστήν», ἐδόθη ἐν Βενετίᾳ τὸ 1819 καὶ ἀνετυπώθη τρὶς ἐν Κωνσταντινούπολη (1842), Ζάκυνθο (1868) καὶ Ἀθήνα (1868). Τὸ 1788 ἐξεδόθη στην Ῥώμη τὸ «Calendarium Ecclesiae Constantinopolitanae» ὑπὸ Στεφάνου Morcelli. Ὑπὸ Κωνσταντίνου Δουκάκη ἐξεδόθη στὴν Ἀθήνα (1889-1897) ὁ «Μέγας Συναξαριστὴς» σὲ 14 τόμους, τῶν ὁποίων οἱ 12 περιέχουν τὶς ἑορτὲς τῶν Μηναίων, οἱ δὲ ἄλλοι τῆς τοῦ Τριῳδίου καὶ τοῦ Πεντηκοσιαρίου. Τὸ 1899 ἐξεδόθη ἐν Κωνσταντινουπόλει ὑπὸ Μ. Γεδεὼν τὸ «Βυζαντιὸν ἑορτολόγιον», περιέχον τίς μνῆμες τῶν ἀπὸ τοῦ Δ´ μέχρι τοῦ ΙΕ´ αἰῶνος ἑορταζομένων ἁγίων στην Κωνσταντινούπολη. Τέλος δὲ τὸ 1902 ἐξεδόθη στις Βρυξέλλες ὑπὸ Delehaye τὸ Σιρμονδιανὸν Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, πληρέστερον τῶν ἄλλων καὶ ἀκριβέστερον.
Πηγή: Παντελάκης Ε.Γ., Γυμνασιάρχης, Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμος Κβ´, σελ. 550
Ἔτσι καλεῖται ὁ συγγραφεὺς ἑνὸς ἢ πλειόνων βίων ἁγίων καὶ ὁ συλλογεὺς τοιούτων βίων καὶ ὁ συγγραφεὺς ἅμα καὶ συλλογεύς, καὶ τέλος αὐτὸ τοῦτο τὸ βιβλίο τὸ περιέχον τοιούτους βίους, τὰ συναξάρια. Ὡς πηγὲς δὲ τῶν συναξαριστῶν ἐχρησίμευσαν παλαιὰ μαρτυρολόγια ἤδη ἀπὸ τοῦ Β´ αἰῶνος (μαρτύρων Πολυκάρπου Σμύρνης, τῶν ἐν Λυὼν καὶ Βιέννῃ τῆς Γαλλίας μαρτύρων κλπ), βιογραφίες ἁγίων ὑπὸ ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων (Ἀθανασίου, Γρηγορίου, Βασιλείου, Χρυσοστόμου, Εὐσεβίου, Θεοδωρητοῦ κτλ.), τυπικὰ ἐκκλησιῶν καὶ μοναστηρίων, ἡμερολόγια καὶ μικρὰ συναξάρια (calendaria) κτλ. Συγγραφεῖς δὲ τοιούτων συναξαριὼν καὶ συλλογεῖς ἀπὸ τοῦ Β´ αἰῶνος μέχρι τῆς σήμερον εἶναι πάμπολλοι, ὧν γνωστότεροι εἶναι Κύριλλος ὁ Σκυθοπολίτης, Ἰωάννης ὁ Μόσχος, Σωφρόνιος ὁ Ἱεροσολύμων, Λεόντιος ὁ Νεαπόλεως, Ἐπιφάνιος ὁ μοναχός, Συμεὼν ὁ μεταφραστής, Ἰωάννης ὁ Μακρόπους, Νικήτας ὁ Στηθᾶτος, Θεόδωρος ὁ Πρόδρομος, Γρηγόριος ὁ Κύπριος, Κωνσταντῖνος ὁ Ἀκροπολίτης, Νικηφόρος Γρηγορᾶς, Φιλόθεος ὁ Κωνσταντινουπόλεως, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Ἀνδρέας ὁ Χῖος κ.τ.λ. Ἀπὸ δὲ τῆς ἁλώσεως καὶ ἑξῆς οἱ συναξαριστὲς ἰδίᾳ τῶν νεομαρτύρων εἶναι πλεῖστοι, ὡς Ἰουστῖνος ὁ Δεκαδύος, Παχώμιος Ῥουσάνος, Δαμασκηνὸς ὁ Στουδίτης, Νικόλαος Μαλαξός, Μελέτιος Συρίγος, Ἰωάννης Καρυοφύλλης, Καισάριος Δαπόντες, Μακάριος Νοταρᾶς, Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης κ.λ.π. Ἡ πληρεστέρα ἔκδοσις συναξαριῶν εἶναι τὰ ἀπὸ τοῦ 1643 μέχρι τῆς σήμερον ἐκδιδόμενα ὑπὸ τῶν Βολλανδιστῶν Acta Sanctorum, ὧν ἔχουσιν ἐκδοθεῖ οἱ βίοι τῶν ἁγίων 11 μηνῶν, ὑπολείπονται δ᾿ εἰσέτι οἱ τοῦ Δεκεμβρίου. Ἐπίσης τὰ ὑπὸ τῶν αὐτῶν ἐκδιδόμενα ἀπὸ τοῦ 1882 Analecta Bolandiana περιέχουσι πολλοὺς βίους ἁγίων καὶ πραγματείας ἁγιολογικοῦ περιεχομένου. Ή Bibliotheca Hagiographica graeca (1909), ἡ Bibliotheca Hagiographica Latina (1911) καὶ ἡ Bibliotheca Hagiographica Orientalis (1910), ὑπὸ τῶν Βολλανδιτὼν καὶ αὗται ἐκδοθεῖσες, περιέχουν τὰ ὀνόματα τῶν γνωστῶν συγγραφέων συναξαριὼν τῶν μέχρι τώρα ἐκδεδομένων. Βίους νεομαρτύρων περιέχει τὸ «Νέον Λειμωνάριον» ἐν Βενετίᾳ 1819 καὶ τὸ «Νέον Μαρτυρολόγιον» ἐν Βενετίᾳ 1799, τὰς δὲ ἀκολουθίας αὐτῶν, ὑπὸ πολλῶν ἐκδοθείσας, ἀναγράφει ὁ Petit στο Bibliographic des Acolouthies Greques (Bruxelles 1926). Πλεῖστοι δὲ βίοι ἁγίων εἶναι εἰσέτι ἀνέκδοτοι. ε.γ.π.
Πηγή: Παντελάκης Ε.Γ., Γυμνασιάρχης, Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμος Κβ´, σελ. 551